TỬ VẬN (chữ nghĩa)

TIỂU HÙNG TINH

Ảnh internet

            Tử là chết, vận là vần, tử vận là vần chết. Biết vậy nhưng vần chết là gì?

            Chuyện làm thơ thực đa sự, cũng là một thú vui. Thường một bài do một người làm nhưng cũng có khi do nhiều người làm hoặc dựa vào vần có sẵn trong thơ người khác mà họa thành bài khác. Một người cao hứng xướng một hai câu mở màn, mấy người khác nối theo, chỉ cần giữ vần, cho thành một bài. Riêng họa thơ thì phải giữ vần vừa phải giữ tiếng mang vần nữa.

            Truyền rằng bà Hồ Xuân Hương đi chơi chùa, gặp các thầy nho khác cũng tới vãn cảnh làm thơ. Bà Xuân Hương ra một câu thách nối vần. Câu ra:

            Một đàn thằng ngọng đứng trông chuông

            Vần uông hiểm ác. Các thầy bí. Bà đọc tiếp:

            Nó bảo nhau rằng : Ấy ái uông (Đấy cái chuông).

Bí không nối được  tức chưa đủ trình độ nói chuyện, nam nhi chi chí mang nhục, thôi thì tam thập lục kế tẩu đào vi thượng sách. Các thầy chuồn lẹ!

            Vần uông đúng là tử vận. Các chữ mang vần này đều khó nối khó họa. Xuân Hương và sau này là Nguyễn Khuyến là những bậc cao tay, làm thơ thường gieo tử vận thật khó cho thiên hạ như e, oe, eo, om, ết…

            - Sống ở dương gian nhắp chén chè

            Chết về âm phủ cắp lè kè

            Diêm vương phán hỏi rằng chi đó?

            Be!

                                                (Khuyết danh)

            - Một đèo… một đèo… lại một đèo…

            Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.

 (Hồ Xuân Hương)

            - Năm ngoái năm kia đói tưởng chết

            Năm nay phong lưu đã ra phết.

                                                (Nguyễn Khuyến)

            Kẻ viết bài này lắm khi tủn mủn tìm cách họa mấy bài tử vận của cụ Nguyễn Khuyến. Xin đưa hai bài hầu bạn đọc.

                          Bài Thu điếu (Câu cá mùa thu) vần eo- các tiếng veo, teo, vèo, teo, bèo.

            Nguyên văn:

            Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

            Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

            Sóng biếc theo làn hơi gợn tí

            Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo

            Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

            Ngõ trúc quanh co khách vắng teo

            Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

            Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

            Bài họa:         

Cảnh giáo nghèo

            Tô canh rau muống nước trong veo

            Tép trấu vài con bé tẻo teo

            Trà nát thâu đêm không một tí

            Đồng lương buổi chợ đã bay vèo

            Bởi suy dinh dưỡng da xanh ngắt

            Chớm bệnh sơ sơ sợ muốn teo

            Heo quéo muốn nuôi nuôi chẳng được

            Tiền đâu mua cám với mua bèo (*)

            Tiếp là bài Thu ẩm (Uống rượu mùa thu), tử vận e, òe, oe, oe, è.

            Nguyên văn:

            Năm gian nhà cỏ thấp le te

            Ngõ tối đêm sâu đốm lập lòe

            Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt

            Làn ao lóng lánh bóng trăng loe

            Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt

            Mắt lão không viền cũng đỏ hoe

            Rượu tiếng rằng hay hay chẳng mấy

            Độ dăm ba chén đã say nhè.

            Bài họa:                     

Thu bất ẩm

            Một vòm tre lá xỏa le te

            Đèn cóc thâu đêm chữ nghĩa lòe

            Cửa ngõ xác xơ trơ toác toạc

            Bếp buồng xệch xoạc rách tòe loe

            Buồn tình ra ngóng trời xanh ngắt

            Cám cảnh ngồi nhìn mắt đỏ hoe

            Còi cọc đồng lương ăn cũng hụt

            Tiền đâu mua rượu để say nhè. (**)

            Cụ Nguyễn Khuyến gieo tử vận, kẻ tiểu tử hậu sinh này xin giữ tử vận để họa theo nói cảnh giáo nghèo (giáo giàu không dám), mong cụ thể chấp.

---

(*) Đăng báo Hậu Giang 1-4-1989 ký tên Nguyễn Quyến (cháu ba đời cụ Nguyễn Khuyến)

(**) Đăng báo Người lao động số 91- 16/10/1992