ĐEN (chữ nghĩa)

TIỂU HÙNG TINH
butnguyentu.blogspot.com

Ảnh internet

ĐEN- tính từ chỉ màu sắc. Màu đen đối cực với màu trắng, tính chất phản ngược này được ứng dụng trong trang trí để tạo sự nổi bật. Trước đây người ta thường chụp ảnh hoặc họa hình với hai màu đen trắng, bảng đen  phấn trắng- bảng đen làm nền thì chữ viết bằng phấn trắng càng nổi rõ, trắng đen rõ ràng.

Láy từ sẽ giảm bớt độ đen: đen đen (hơi đen) nhưng ghép thì sẽ phân  hóa tính chất đen vừa tăng độ biểu hiện: đen kịt, đen lánh, đen nghịt, đen ngòm, đen nhánh, đen nhẻm, đen sì- đen sì sì, đen thui- đen thủi đen thui…

Với sơ đồ sau ta có thể tạo mộ loạt thành ngữ: đen như + … (cột nhà cháy, củ sung, củ sấu, cứt gà sáp, hạt na (mãng cầu), hạt nhãn, nhọ nồi, lọ nghẹ, mực, than…).

Đen gắn với tối, trắng gắn với sáng, tính chất này chi phối việc tạo nghĩa cho từ đen. Đen thường gắn với cái bất lợi, xấu: vận đen, số phận đen đủi, lòng dạ đen tối, tình đời đen bạc, trò đỏ đen (hên xui)… Trâu đen trâu trắng chỉ sự đối nghịch, chống báng nhau. Nói sổ đen, sổ bìa đen là có ý mỉa mai việc theo dõi ghi chép với ý đồ không tốt đối với người khác. Ngày nay, người ta còn gọi bọn du côn là xã hội đen.

Dân da đen với màu da tự nhiên cũng từng bị khinh miệt, bị bắt làm nô lệ trong lịch sử, phải cả một quá trình đấu tranh chống kì thị màu da mới giành được quyền bình đẳng. Tuy vậy, nhiều người dân da đen vẫn còn mặc cảm về màu da của mình. Nhiều người có nước da ngâm đen cũng không ưa và tìm cách tẩy cho trắng! Ngay từ  dân đen cũng chỉ tầng lớp dưới đáy xã hội, thậm chí còn bị mỉa dân ngu khu đen. Con cờ mạt nhất trong bàn cờ tướng mà người ta thường  đem thí kiểu tép chết không thúi biển là tốt đen (tốt xanh), cũng là tứ chỉ hạng người công cụ dễ bị đem làm vật hi sinh. Nhân đây cũng cần nói thêm là đen được thay bằng xanh trong một số trường hợp: đầu xanh, tóc xanh (Đầu xanh có tội tình gì (Kiều), Ngày đi tóc hãy còn xanh (Ca dao)), tóc bạc râu xanh- quỷ râu xanh ám chỉ những ông đã già mà vẫn làm trò đồi bại.

Tục nhuộm răng đen được xem là nét đẹp của người Việt xưa, răng càng đen nhánh hạt huyền càng có duyên. Vàng đen  chỉ dầu lửa, cơm đen là tiếng lóng chỉ thuốc phiện. Với dân sành nhậu thì khô cá đuối đen quý hơn cá đuối thường.

Tiếng Việt có nhiều từ thay thế đen khá độc đáo. Chuyện kể một trò nước ngoài học tiếng Việt. Thầy: - Dê màu đen gọi là gì? Trò: - Gọi là dê đen. - Đúng, thế gà màu đen gọi là gì? – Gọi là gà đen. – Không phải, gọi là gà quạ. – Ngựa màu đen gọi là gì? – Gọi là ngựa quạ. – Không phải, gọi là ngựa ô. – Thế chó màu đen gọi là chó gì? – Gọi là chó ô. – Không phải, gọi là chó mực. Trò nước ngoài ôm đầu lúc lắc, xin bái biệt về nước sớm.

Một bài học tu thân, xin tạm đặt tên Đậu đen đậu trắng. Vị nọ tu thân, luôn đeo bên mình một cái lọ. Mỗi lần làm được việc tốt thì bỏ vào lọ một hột đậu trắng, làm một việc không tốt thì bỏ vào hột đậu đen. Từng thời gian  nhất định, dổ ra kiểm lại. Lúc đầu đậu đen nhiều hơn, biết mình còn nhiều khiếm khuyết, càng quyết tâm khắc phục; dần dần số đậu trắng bằng rồi nhiều hơn đậu đen, biết mình có tiến bộ, càng phấn khởi tu dưỡng. Đến khi đổ ra không thấy đậu đen mới thực sự vui mừng vì thấy nhân cách mình đã hoàn thiện.

                                                                                    3- 2011