Cảm nhận về THỜI GIAN

BÚT NGUYÊN TỬ

ảnh internet

            Vật chất vận động, tồn tại và phát triển trong không gian và thời gian, đó là nhận thức triết học, trong thực tế không thể tách rời hai phạm trù này. Mở đầu truyện Kiều, cụ Nguyễn Du viết: “Trăm năm trong cõi người ta”, trăm năm là thời gian, cõi người ta  là một sự giới hạn phạm vi không gian.  Không gian thì con người có thể  nhìn thấy, sờ nắn… thời gian không vậy, phải dùng tư duy để nhận biết. Tuy thế, người ta vẫn cứ muốn tri giác, muốn cảm nhận nó.

            Chỉ xét riêng về thời gian thì có thời gian vật lí và thời gian tâm lí. Theo thời gian vật lí thì 1 giờ có 60 phút, 1 phút bằng 60 giây, 1 ngày có 24 giờ…biểu trưng của nó là cái đồng hồ, quyển lịch. Trong toán học cũng đề cập đến thời gian như là chuỗi (vận động) vừa là điểm (đứng im). Còn thời gian tâm lí thì không thế, có thể dừng lại, có thể trôi, có thể lùi vào quá khứ xa xăm, có thể nhảy băng vào tương lai, có thể nhanh chậm, không đồng đều.

            Do vậy, thời gian tâm lí tuy có nét chung nhưng chỉ tồn tại trong mỗi cá thể. Ngày vui qua mau, ngày buồn lê thê, chờ thì chậm đến, chán thì chậm qua. Cùng một lúc nhưng tâm trạng hai người khác nhau thì thời gian tâm lí ở họ cũng khác nhau, chuyển biến tùy thuộc cá thể.

            Trong văn chương, chủ thể sáng tạo của nó là cá nhân, dù là văn chương bình dân mà tác giả của nó được xem là tập thể thì người khởi xướng, người sáng tạo đầu tiên hoặc người sáng tạo bổ sung đều tìm cách lưu dấu ấn riêng của mình. Vấn đề  là cái riêng đó  phải độc đáo vừa phù hợp với não trạng chung.

            “Ngày vui ngắn chẳng tày gang”, cái vui muốn giữ thì mau qua, sinh ra tiếc nuối. “Ngày xuân con én đưa thoi” (Kiều), mùa xuân biểu tượng sức sống, của sự trẻ trung, tràn trề sinh khí ai mà chẳng muốn lưu giữ, muốn đắm mình vào đó nhưng rồi  như một thoáng “con én đưa thoi”. Thời gian ma chiết tất cả, nhất là với tuổi xuân và sắc đẹp, những vết hằn thời gian dù phấn son cũng khó che lấp: “Bóng câu thoáng bên mành mấy nỗi, Những hương thừa phấn tủi bao xong” (Cung oán ngâm khúc- Nguyễn Gia Thiều). Vết hằn năm tháng đậu mắt mi” chi tiết rất nhỏ nhưng rất tiêu biểu của thời gian mà Nguyễn Phú Liêu đã nhận ra trong Gặp lại học trò cũ ở Vĩnh Châu. Xuân Diệu cũng hối hả trong tình yêu: “Mau với chứ vội vàng lên với chứ, Em em ơi tình non đã già rồi”. Từ non  đến già là một trạng thái đột biến nên thời gian cũng gấp gáp. Trái lại, nỗi buồn thì lê thê, điều mình muốn xua đi, muốn cắt đứt thì  nó dai dẳng đeo bám, “Nhất nhật tại tù thiên thu tại ngoại” (Một ngày ở tù nghìn thu ở ngoài) (Cổ thi). Trông mong chờ đợi thì lâu tới: “Nhất nhật bất kiến như tam thu hề, Huống chi tam thu mà bất kiến hề, Đường kia nỗi nọ như chia tấm lòng” (Ca dao). Có sự chờ đợi nào mà không mòn mỏi với thời gian, người chinh phụ phải hóa đá trông chồng. “Ba thu dọn lại một ngày dài ghê” (Kiều). Người phụ nữ trong bài Thăm lúa (Thơ Trần Hữu Thung) có chồng đi kháng chiến cũng mong ngóng mỏi mòn với cách đếm thời gian thô sơ nhưng chân chất ấn tượng: “Xòe bàn tay bấm đốt, Tính đã mấy năm tròn, Người ta bảo đừng trông, Ai cũng nhủ đứng mong, Riêng em thì em nhớ”. Ước thu ngắn chừng nào thì thời gian càng kéo dài lê thê như cấp lũy thừa, thời gian bao giờ cũng nghịch lại với những ước mong của con người.

               Chinh phụ ngâm khúc có cách biểu đạt thời gian rất đặc sắc để diễn tả nỗi lòng  người  chinh  phụ, hồi  tưởng những ước hẹn  của người ra đi làm cho người ở  lại  càng khắc khoải mong chờ. Ở  đây, thời gian hiện diện độc đáo qua những dấu  hiệu tiếng chim và hoa, chuyển dịch theo từng mùa.

               "Thuở lâm hành oanh chưa bén liễu
               Hỏi  ngày  về ước nẻo quyên ca 

               Nay quyên đã  giục oanh  già 

               Ý nhi lại  hót trước nhà líu lo"

 

               "Thuở  đăng đồ mai chưa dạn gió 

               Hỏi ngày  về chỉ  độ  đào  bông 

               Nay đào  đã  cuốn gió đông 

               Phù  dung  đã nở bên sông  bơ thờ"

 

             Người  chinh   phu ra đi mùa  đông (oanh chưa bén liễu, mai  chưa   dạn gió) và hẹn ước chừng khoảng  cuối xuân đầu hạ (chỉ  độ  đào  bông, ước nẻo  quyên ca)  sẽ  trở về nhưng  rồi  xuân qua (đào  đã  cuốn gió đông), hạ  đến (quyên đã  giục oanh già)  rồi  qua (Phù  dung   đã  nở bên sông bơ thờ) và  mùa thu đã  đến (Ý nhi lại  hót trước nhà líu lo), bóng hình chinh phu vẫn  biền  biệt.

               Sự  vật, khung  cảnh  được chọn  lựa  để biểu  hiện thời  gian tạo ấn tượng  đặc  sắc, càng nổi  lên chừng nào  thì càng nhói sâu nỗi  nhớ nhung khôn  xiết của người chinh phụ.

               Thời  gian cùng  với nhớ  mong thường kết tụ thành một  biểu tượng điển hình:  Đá Vọng Phu- "Vọng Phu xưa cũng  trông chồng Thời  gian mòn mỏi má hồng phôi pha" (Ca dao).

             Thời gian có chiều ngược của nó, lùi về dĩ vãng, có khi để con người cảm nhận cái “bản lai diện mục” của mình: “Trộm nhớ thuở gây hình tạo hóa” (Cung oán ngâm khúc- Nguyễn Gia Thiều), có khi để làm sống lại những cảnh đời, con người. Truyện cổ tích thường bắt đầu bằng “Ngày xửa…ngày xưa…” chậm rãi kéo người nghe, đưa tâm hồn người nghe nhập vào thế giới quá vãng… Quá khứ- hiện tại lẫn vào nhau, đắp đổi nhanh chóng: “Xưa sao phong gấm rủ là, Giờ sao tan tác như hoa giữa đường” (Kiều).

            Thời gian tương lai cũng được cảm nhận. Khi giao kỉ vật cho Thúy Vân  nhờ thay mình nối duyên với Kim Trọng, Kiều mường tượng “Mai sau dù có bao giờ, Đốt lò hương ấy so tơ phím này, Trông ra  ngọn cỏ lá cây, Thấy hiu hiu gió thì hay chị về”. Thời gian gắn với sự liên tưởng tâm lí.

            Thời gian vật lí phân chia rõ rệt đến từng giây thậm chí cả phần nghìn giây, tách bạch quá khứ, hiện tại, tương lai, chính xác mà siêu hình. Thực tế thời gian là một chuỗi, không thể có lát cắt phân định. Quá khứ, tương lai dù xa cách mấy cũng  cò thể hiện diện ngay trong hiện tại thông qua kí ức, tưởng tượng. Tản Đà từng tưởng tượng cảnh Lưu Nguyễn lên tiên: “Cửa động- Đầu non- Đường lối cũ- Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi”. Khuyên Từ Hải ra hàng, Kiều cũng nhấn: “Nghìn năm ai có khen đâu Hoàng Sào”. “Nghìn năm” đây là một nhất thể quá khứ- hiện tại-  tương lai.

            Đo thời gian bắng cách đo vật lì dù chính xác  nhưng khó tạo ấn tượng, khó có sức sống, phải đặt vào đó tâm trạng, tâm lí  thì thời gian mới hiển hiện. “Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt” (Thăng Long thành hoài cổ- Bà Huyện Thanh Quan), tuế (năm), nguyệt (tháng), năm tháng được biểu hiện gắn với không gian và tâm trạng hoài cổ. Người ta cũng thường dùng các yếu tố sự vật để biểu dạt thời gian. Nếu nói ba năm thì nghe vô cảm, vô hồn nhưng khi nói “Cam ba lần có trái, Bưởi ba lần ra hoa” (Thăm lúa) thì thời gian hiện ra như có thể cấm nắm được. Nguyễn Xuân Sanh  có câu thơ  bị  xem là hũ nút: "Đáy  đĩa  mùa  đi nhịp hải  hà". Có thể nơi đáy  đĩa nhỏ  nhoi có hình vẽ con thuyền hay con sóng gì  đấy  đã  được tác giả liên tưởng, không chỉ  con nước lớn  ròng  mà  lớn lao  hơn, đến  sự   biến di  của thời  gian theo chu  kì  không  gian, mùa  đi theo  nhịp sông  biển.

           Trong không gian chứa cả thời gian, có thể cảm nhận đêm khuya khi nghe nước nhỏ giọt, khi nghe tiếng suối tuôn róc rách, thời gian ẩn mình, dù không một từ nào nói đến nhưng nó vẫn hiện ra thông qua những dấu hiệu tinh tế như một chút âm thanh. Thời gian có thể dàn trải, trôi hoặc gom lại, diễn biến nhanh hay chậm lệ thuộc vào tâm lí.  Cái nhạt nhẽo vô vị thiếu ấn tượng thì ít được chú ý nên dễ quên lãng, những ngày bình thường “mỗi ngày như mọi ngày” thì nhớ  làm chi bởi có gì đâu đáng nhớ. Chính lúc, chính khi, chính cái chúng ta ghi nhớ nhất là lúc sự vật (không gian) tập trung biểu hiện và chính lúc đó thời gian cũng được gom lại, “công suất” tâm trạng cũng được thu mở tối đa. Có thể nói đây là sự cô đúc không- thời gian cộng hưởng cao độ với tâm trạng. Nguyễn Trãi đã thể hiện sự dồn dập của thời gian đi liền chiến thắng quân Minh: “Ngày mười tám trận Chi Lăng Liễu Thăng thất thế, Ngày hai mươi trận Mã Yên Liễu Thăng cụt đầu, Ngày hăm lăm bá tước Lương Minh đại bại tử vong, Ngày hăm tám thượng thứ Lí Khánh kế cùng tự vẫn”(Bình Ngô đại cáo).

            Người ta thường nói nước chảy đá mòn, có tác giả lại nói đến “nước mòn” để nói đến tác động ma chiết của thời gian: “Thời gian trôi dẫu nước cũng mòn” (Gửi bạn, Nguyễn Phú Liêu). Tuy vậy, phải nói rằng bước cảm nhận táo bạo, độc đáo nhất về thời gian là “Màu thời gian” của Đoàn Phú Tứ. Thời gian ở đây không còn dừng lại  ở sự cảm nhận truyền thống là nhanh chậm, ngắn dài, lùi vế quá khứ, hướng vào tương lai mà nhà thơ muốn nhìn, muốn ngửi, muốn chiếm lĩnh, muốn phân chất hương và màu:

            “Màu thời gian không xanh

            Màu thời gian tím ngát

            Hương thời gian không nồng

            Hương thời gian thanh thanh”

            Thời gian là vô hình, đương nhiên. Nỗ lực của con người và nhất là các nhà thơ nhà văn dù muốn “hữu hình hóa”, muốn nó hiện hình thì cuối cùng nó vẫn mông lung huyền ảo. “Thời gian là khách bốn phương, nó lạnh lùng bắt tay người bạn ra đi và mở tay ôm lấy người mới đến” (Shakespeare). Nó có đó rồi không đó, ẩn hiệu trêu ngươi và cuộc đuổi bắt níu giữ trở nên bất tận.