GIÃ GẠO

TIỂU  TỬ  VĂN

ảnh internet

            Hai khâu đoạn nhọc nhằn  nhất để lúa thành  gạo là  xay giã,  ở  đây nói chuyện giã  gạo.

            Giã  gạo thường là công việc  của người lớn nhưng những lúc nhà neo  người, trẻ  con   cũng  phải  gánh phần  việc này. Ngày mùa, người lớn ra đồng, trẻ  con  giữ nhà, phải giã  một hai cối gạo để trưa chiều người lớn về  sàng giần nấu  cơm.  Chày  dành  cho người lớn nên quá nặng với trẻ  con,  giở lên   giã  xuống  như một cực hình, giã   xong một hai cối  gạo thật ê chề  rời rã. Tuổi  chạy chơi mà bắt   giã  gạo, chán ngán gì bằng!

            Trước   năm 1960, vùng  quê chưa  có  máy  xay   xát nên phải  giã  gạo  bằng tay. Chày  gạo  thường là  chày  đứng (trày  đựng) hoặc chày  vồ (trày vồ). Chày  đứng  là một khúc   gỗ nặng cứng cao khoảng  1,2-1,5mét, có   chuốt  thon nhỏ lại ở  giữa để  dễ cầm nắm. Còn  chày  vồ  là khúc  gỗ khoảng 6-7 tấc,  giữa có  gắn khúc cán   để  cầm tạo  thành  hình chữ T. Chày  đứng mỗi  lần  giã thường lún  sâu  xuống  cối, gạo  mau trắng còn chày  vồ thì  ngồi  để  giã, nhẹ  và  tiện hơn.

            Xưa  có o Thít (bị mù) là người giã  gạo chuyên nghiệp, từ  sáng  đến tối, ngày này   qua tháng nọ giã  gạo cho   nhà ông Đình Nghiện, nơi có kẻ  ăn người ở làm  ruộng làm thợ nhiều. Bị mù  nhưng  o  biết  giã  đến chừng mức nào  thì gạo  đủ trắng, chính   xác không   dư một chày.

            Những lúc   nông nhàn, nhiều  gia  đình  tụ tập  làm  xáo. Mua  lúa về   xay giã sàng   dần hì hục ngày  đêm xong gánh  gạo lên chợ bán. Lấy công làm lời, lãi chính  là mớ tấm cám ít ỏi thừa ra  đó!

            Đặc  biệt  những nhà có đám chay, đám cưới, cần  một lượng   gạo  lớn để nấu nướng   đãi đằng thì phải nhờ người làng nhất  là nữ thanh niên giã  gạo  giúp.  Giã  bằng  chày  vồ, mỗi  cối  4 người  gọi là giã  tư. Người  cùng một cối tuần tự  giã, giã   xuống hất  lên cho thật nhuần nhuyễn,  không  để  va (gọi là chang)  vào  chày khác. Thường phải  giã  vài  đêm mới đủ  số lượng. Tiếng thình thịch thình thịch vang  động  trong  đêm, nói cười hò hát tạo  không khí  rộn rã, vui tươi lắm. Tiếng  hò  giã  gạo  cũng  nhân những lúc này  mà lan tỏa. Một người  xướng thế  là những người  khá xô theo. Ví như một người  hò xướng: À ơ hơ hơ… (Chơ) Nước  giữa  dòng có khi  trong khi  đục… Những người khác hò  xô theo: À ơ hơ hơ hờ hờ hơ… Hò  tiếp: (Chơ)   Nghĩa  vợ chồng  có khi nhục  khi (đợ) khi  vinh… Hò  xô theo: À  ơ  hơ hơ  hờ hờ hơ… Cứ thế người này tiếp người khác, hết  câu hò này  qua  câu hò khác, diễn  xướng tập  thể,  rộn rã  vui cười. Nói về  hò thì  o Xây  trong làng  là  người  có tiếng  hò  trong trẻo, mượt mà nhất. Tiếng  hò của O thường   xướng lên trong khi cấy hái, nơi đám đông hội hè, rất được mến mộ, tán thưởng.

             Khoảng năm  1960, nhà  ông Đội Xuyên (nhà ông Toàn)  có  lắp  một  cối  chày đạp. Chày  đạp là thân cây gỗ  dài, đầu  gắn  một  khúc gỗ ngắn làm chày. Theo  kiểu  đòn bẫy, đạp hất chày lên, thả  thì chày giã mạnh  xuống, đến trẻ  con cũng giã  được. Cả xóm nhẹ  bớt phần nào  việc giã  gạo nhờ  cối chày  đạp này.

            Khoảng năm 1963- 64, ông Quang Tiết có lắp đặt   một máy xay lúa (bên nhà ông Cao,  do ông Quang Kiệm chạy máy). Có thể nói đây là  máy  xay  lúa gạo  đầu tiên trong vùng, không chỉ  dân làng mà  các làng An Hưng, Tài Lương, Linh Yên, hàng  2-3  cây số  cũng  gánh lúa  tới giã. Thế  mới biết  máy móc  tiện lợi, giải  phóng   sức người  đến cỡ nào.  Máy chạy  được một hai  năm thì  chiến tranh  lan  rộng, người  dân  lại  lui về  với việc   xay  giã thủ công. Cho đến  sau  1975, vẫn  còn gánh nặng tự  xay tự  giã, tự cung  tự  cấp.

            Bây giờ, lúa gặt  xong bán ngay ngoài  đồng, mua gạo ăn, hỏi còn mấy ai biết chuyện  xay giã sàng giần.

25-6-25